Ο διαχωρισμός Δύσης και Ανατολής

Συνεχίζεται και στο τεύχος του Ιανουαρίου 2009 της «Διπλωματικής Μοντ» από τον αρχισυντάκτη της Alain Gresh (άρθρο με τίτλο «Η επιλεκτική ανάγνωση της ιστορίας από τη Δύση») η συζήτηση για την αναδιάρθρωση του παγκόσμιου συστήματος (βλ. το άρθρο μας στο Αντίβαρο «Ο οριενταλισμός δεν έχει μέλλον»).

Αναδιφώντας την πρόσφατη βιβλιογραφία ο Alain Gresh προσπαθεί να προσδιορίσει τους όρους κάτω από τους οποίους η Δύση αντιλαμβάνεται και αντιμετωπίζει επιλεκτικά τις ιστορικές διαδικασίες που οδήγησαν και συντηρούν τον διαχωρισμό Δύσης και Ανατολής και την παγκόσμια επέκταση και κυριαρχία της Δύσης. Οπωσδήποτε, το θέμα αντιμετωπίζεται με όρους ιστορικών συμβάντων, ενώ υποβαθμίζονται οι πολιτισμικές συνιστώσες που, κατά τη γνώμη μας, συνιστούν τις προϋποθέσεις, που επιβάλλουν την αντιπαράθεση Ασίας–Ευρώπης και τους όρους κάτω από τους οποίους έχει επιβληθεί και συνεχίζει η παγκόσμια κυριαρχία της Δύσης.

Κατά τον Alain Gresh η αναδιάταξη του παγκόσμιου συστήματος προς όφελος νέων συντελεστών, όπως η Ινδία και η Κίνα, τείνει να δημιουργήσει στη Δύση ένα ψυχισμό απειλής και μανιχαϊστικής αντίληψης της ιστορίας. Αναβιώνει κατά κάποιο τρόπο η έκκληση για σταυροφορία που απηύθυνε ο Κάιζερ Γουλιέλμος B στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν η διαφαινόμενη τότε εξέγερση των αποικιών φαινόταν να απειλεί την Ευρώπη. Μέσα από τέτοιους ψυχισμούς ο κόσμος ερμηνεύεται και τοποθετείται μέσα σε μια διαρκή αντιπαράθεση πολιτισμού και βαρβαρότητας. Ο κόσμος εμφανίζεται διπολικός και η σύγκρουση Ανατολής–Δύσης και Ευρώπης–Ασίας θεωρείται ως ο άξων της παγκόσμιας ιστορίας. Χαρακτηριστικά παρουσιάζονται πρόσφατες μελέτες, όπως το βιβλίο του Anthony Pagden, που έχει διδάξει στα πανεπιστήμια της Οξφόρδης, του Κέιμπριτζ και του Χάρβαρντ, «Κόσμοι σε πόλεμο – Η 2500 ετών πάλη μεταξύ Ανατολής και Δύσης» και το βιβλίο του Paul Cartledge, καθηγητή της ελληνικής ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, «Θερμοπύλες. Η μάχη που άλλαξε τον κόσμο».

Τα βιβλία αυτά, που έτυχαν ευρείας αποδοχής στον αγγλοσαξονικό κόσμο, παρουσιάζουν την ανθρώπινη ιστορία ως συνεχή εξέλιξη της διαχρονικής αντιπαράθεσης Ευρώπης - Ασίας. Κατά τον Anthony Pagden: «Η φωτιά που άναψε στην Τροία, συνεχίζει να καίει με τους Πέρσες να διαδέχονται τους Τρώες, τους Φοίνικες να διαδέχονται τους Πέρσες, τους Πάρθους να διαδέχονται τους Φοίνικες, τους Σασσανίδες να διαδέχονται τους Πάρθους, τους Άραβες να διαδέχονται τους Σασσανίδες, τους Τούρκους να διαδέχονται τους Άραβες…».Κατά τον ίδιο: «Ο Ηρόδοτος μας δείχνει ότι αυτό που ξεχωρίζει τους Έλληνες από τους Πέρσες, ή τους Ασιάτες από τους Ευρωπαίους, ήταν κάτι πολύ πιο βαθύ από τις πολιτικές διαφορές. Ήταν μια συγκεκριμένη κοσμοαντίληψη που καθόριζε τα θεμέλια της ανθρώπινης ύπαρξης». Ο Paul Cartledge δεν διστάζει να δηλώσει ότι το γεγονός της 11/9 ανανεώνει τη σημασία των Θερμοπυλών στη σύγκρουση δεσποτισμού και ελευθερίας. Μία παραλλαγή των αντιλήψεων αυτών εκφράζει και σε επικοινωνιακό επίπεδο το φιλμ «300», το οποίο εκτός από τα ταμεία στόχευε και στη δαιμονοποίηση του Ιράν.

Είναι γεγονός ότι ο διαχωρισμός Ευρώπης -Ασίας οφείλεται στους Έλληνες. Μέσα στις «Ιστορίες» του Ηρόδοτου, στους «Πέρσες» του Αισχύλου ή στις «Βάκχες» του Ευριπίδη, είναι ήδη σαφής και παραμένει αμετάβλητος μέχρι σήμερα ο διαχωρισμός Ευρώπης και Ασίας, Ανατολής και Δύσης. Κατά την κλασική αρχαιότητα η Δύση και η Ευρώπη είναι κυρίως η Ελλάδα και αυτή την Ελλάδα θέλουν και επιμένουν να ξέρουν οι Δυτικοί. Κατά τον Marcel Detienne, καθηγητή στο πανεπιστήμιο John Hopkins, συγγραφέα του βιβλίου «Οι Έλληνες και εμείς. Μια συγκριτική ανθρωπολογία της αρχαίας Ελλάδας», η ευρωπαϊκή ιστορία αρχίζει με τους Έλληνες. Το γεγονός αυτό, όπως και το ότι οι Έλληνες δεν μοιάζουν με κανέναν από τους άλλους, είναι ουσιώδες για τη δημιουργία των ευρωπαϊκών εθνικών μύθων και της επιμονής στην ιδέα της Δημοκρατίας.

Τέτοιες αντιλήψεις μοιάζουν σαν να οδηγούν στην επανεμφάνιση κάποιου κλασικισμού και ίσως αναζωογονήσουν τις κλασικές σπουδές, αν και οφείλονται σε συγκυριακές πολιτικές σκοπιμότητες και δεν φαίνεται να εδράζονται σε βαθύτερα αίτια. Ενδιαφέρον είναι ότι, παρά τη συγκρουσιακή και μανιχαϊστική παρουσίαση της ιστορίας, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγμα επικών αγώνων και παραμένει στο περιθώριο. Κατά την αντίληψή μας η ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, παρά το ότι μπορεί άνετα να τοποθετηθεί στο σχήμα της αντιπαράθεσης Ανατολής–Δύσης, παρουσιάζει το ακανθώδες πρόβλημα του ενδιάμεσου χώρου, ο οποίος βρίσκεται εκτός της μανιχαϊστικής διαίρεσης του κόσμου.

Υπάρχουν ωστόσο και απόψεις που δεν συμβιβάζονται προς την ιδέα της κάθετης διαίρεσης Ανατολής–Δύσης. Ορισμένοι αγγλοσάξονες συγγραφείς απορρίπτουν την ιδέα της μοναδικότητας της Ευρώπης και αμφισβητούν την αντίληψη της ευρωπαϊκής συνέχειας από την εποχή της ελληνικής αρχαιότητας. Σύμφωνα με το John Hobson, καθηγητή στο πανεπιστήμιο του Sheffield και συγγραφέα του βιβλίου «Οι ανατολικές αρχές του δυτικού πολιτισμού», ο ευρωκεντρισμός επιβάλλει την εσφαλμένη αντίληψη της υπεροχής της Δύσης και του διαχωρισμού της από τον υπόλοιπο κόσμο και δημιουργεί την ανάγκη της προστασίας από κάποιον ανύπαρκτο κίνδυνο, τον κίνδυνο των βαρβάρων. Και κατ’ άλλους, ο φόβος των βαρβάρων είναι μια καταστρεπτική ψευδαίσθηση, που μπορεί να αντιμετωπισθεί με την προσφυγή στην αυθεντική παράδοση του Διαφωτισμού, την αναγνώριση γενικών αξιών με παγκόσμια εφαρμογή, όπως και την κατανόηση και αποδοχή του πολιτισμικού πλουραλισμού. Οι δυτικοί προσπάθησαν να διαμορφώσουν τον κόσμο ξεκινώντας από μια ταυτότητα που δικαιολόγησε ηθικά τον ιμπεριαλισμό και την επέκταση. Βάρβαρος είναι αυτός που πιστεύει ότι ένα άτομο ή ένας λαός μπορεί να υποστεί μεταχείριση που δεν θα την επιθυμούσε ο ίδιος. Είναι ο φόβος των βαρβάρων που κάνει τους ίδιους τους Ευρωπαίους βάρβαρους, ώστε το κακό που γίνεται να υπερβαίνει κατά πολύ αυτό που φοβούνται. Μόνο το άτομο που αναγνωρίζει την ατομικότητα και την ύπαρξη του άλλου μπορεί να θεωρείται πολιτισμένο.

Μέσα στα πλατειά κύματα της ιστορίας πολλοί λαοί, και μεταξύ τους ο ελληνικός λαός, έχουν πράγματι εμπειρία αυτού που άλλοι αμφισβητούν ως κίνδυνο των βαρβάρων. Και μάλιστα εμπειρία που είναι αμφίδρομη, ξεκινά και από την Ανατολή και από τη Δύση.