Το πολυώνυμο των Ελλήνων

Το ελληνικό έθνος καλείται με πολλές ονομασίες. Αυτό είναι αποτέλεσμα μακραίωνης ιστορίας και μεγάλου πολιτισμικού δυναμισμού.

     Σήμερα ονομαζόμαστε « Έλληνες» , αλλά και «Ρωμηοί», και «Γραικοί», και « Ίωνες». Η ονομασία «Έλληνες» είναι, βέβαια, η αρχαία και ένδοξη ονομασία μας, η οποία περιέπεσε σε αχρηστία για αιώνες και αναβίωσε την τελευταία περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και, κυρίως, με τον Διαφωτισμό και με την Ελληνική Επανάσταση και τη δημιουργία του Νέου Ελληνικού Κράτους.  Η ονομασία «Γραικοί» είναι η ονομασία την οποία χρησιμοποιούν για μας τα έθνη της Δυτικής Ευρώπης, δεν είναι όμως ονομασία με ξενική προέλευση, όπως πολλοί εσφαλμένα υποθέτουν. Η ονομασία «Γραικοί» οφείλεται σε περιοχή της Ηπείρου, όπου πριν κατοικούσαν αυτοί που αργότερα αποκλήθηκαν «Έλληνες». Η ονομασία «Γραικοί», λοιπόν, είναι αρχαιότατη και είχε υιοθετηθεί από τους Λατίνους, οι οποίοι τη μετάδωσαν και στον υπόλοιπο κόσμο. Η ονομασία «Ρωμαίοι» ή «Ρωμηοί» έχει καταγωγή πολιτική. Χαρακτηρίζει τους πολίτες της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ή της «Ρωμανίας», όπως είναι το όνομα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας που γνωρίζουμε σήμερα. Οι Ρωμαίοι αυτοί, πολίτες της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ή της Αυτοκρατορίας της «Νέας Ρώμης», –όπως ονομάσθηκε αρχικά η μετέπειτα «Κωνσταντινούπολη» –, είναι οι υπήκοοι της κατακτητικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τέλος είναι οι Ανατολικοί Έλληνες, οι οποίοι υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους κατά την τρομερή Μικρασιατική Καταστροφή το 1922. Η ονομασία «Ίωνες» («Γιουνάν») είναι αυτή που χρησιμοποιούν για μας οι μουσουλμανικοί λαοί και οι λαοί της Άπω Ανατολής. Την ονομασία «Ίωνες» παρέλαβαν οι λαοί της Ανατολής από τους αρχαίους ανατολικούς λαούς, τους Αιγύπτιους, τους Εβραίους, τους Πέρσες και τους Άραβες, όπως αυτοί μας είχαν ονομάσει μετά την επαφή και γνωριμία τους με τους  Ίωνες Έλληνες της αρχαίας Μικράς Ασίας.

     Αλλά εκτός από τις τέσσερις αυτές ονομασίες που χρησιμοποιούνται σήμερα υπάρχουν και άλλες ονομασίες που κατά τη μακραίωνη ιστορική μας πορεία μας έχουν χαρακτηρίσει. Από τους «Πελασγούς», τους «Αχαιούς», τους «Σελλούς», τους «Ίωνες», τους «Δωριείς» και τους «Αιολείς» της προϊστορικής μυθικής εποχής, περνάμε στους « Έλληνες» της κλασσικής εποχής και στους «Γραικύλους» της ρωμαϊκής κατάκτησης για να αποκληθούμε μετά «Ρωμαίοι» ή «Ρωμηοί», δηλαδή «Βυζαντινοί». Αλλά το όνομα «Βυζαντινοί» δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ κατά την εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το όνομα «Βυζαντινοί» είναι μια κατασκευή του σύγχρονου ευρωπαϊκού κόσμου, όπως είναι κατασκευή και η ονομασία της «Βυζαντινής Αυτοκρατορίας». Οι κατασκευές αυτές έχουν και πολιτικές σκοπιμότητες.

     Σήμερα οι ισχύουσες ονομασίες «Έλληνες», «Γραικοί» και «Ρωμηοί» υποκρύπτουν την πνευματική πορεία μας ως έθνους κατά τους τελευταίους αιώνες και δηλώνουν τα προβλήματα που ταλανίζουν τον Νέο Ελληνισμό. Υποστηρίζεται τελευταία ότι η ονομασία «Γραικοί» πρέπει να αλλάξει και ότι η Ελλάδα θα πρέπει να γίνει γνωστή με το όνομά της. Να πάψει δηλαδή να χρησιμοποιείται από τους ξένους η ονομασία «Γραικία», όπως γίνεται σήμερα. Η απαίτηση αυτή βασίζεται στην άγνοια της προέλευσης του ονόματος «Γραικία», το οποίο προέρχεται και παραπέμπει σε μία αρχαιότατη κοιτίδα μας την προ-ομηρική Γραία και είναι ελληνικότατη. Παράλληλα, η ονομασία «Ρωμηοί» βρίσκεται υπό κατηγορία, αφού μετά την ίδρυση του Νέου Ελληνικού Κράτους και την καθιέρωση και αναβίωση του ονόματος «Έλληνες», απέκτησε σημασία μειωτική και σχεδόν προσβλητική. Η ονομασία «Ρωμηός» έχει σήμερα στην Ελλάδα σαφή αρνητική σημασία, υπονοεί κάποια δουλοπρέπεια, υποδηλώνει υποκριτική ταπεινοφροσύνη, κατεργαριά και κακομοιριά και κυρίως θυμίζει τις εποχές της γλυκόπικρης και θλιβερής ελληνοτουρκικής συνύπαρξης. Είναι μία ονομασία που μάλλον θέλουμε να ξεχάσουμε, αφού μας θυμίζει πραγματικότητες που ευτυχώς ξεπεράσαμε. Ωστόσο, η ονομασία «Ρωμηός» μας συνδέει με την ανατολική μας διάσταση και το μέγεθος της ανατολικής χριστιανικής αυτοκρατορίας και έχει μεγάλο ιστορικό βάθος. Η αμφισβήτηση της ονομασίας «Ρωμηός» είναι αποτέλεσμα κρίσης ταυτότητας και η κατάργησή της φτωχαίνει την ιστορία μας και μας στερεί από ένα πολύτιμο στοιχείο.

     Το ερώτημα «Έλληνες» ή «Ρωμηοί» είναι καίριο, αφού κρύβει το πρόβλημα της εθνικής και της πολιτισμικής μας ταυτότητας μέσα από μία πολύμορφη πραγματικότητα. Πολλοί έχουν δώσει απαντήσεις. Ωστόσο οι απαντήσεις ποτέ δεν μπορούν να ικανοποιήσουν. Πάντα θα υπάρχει ένας χώρος αμφιβολίας και απροσδιοριστίας, όπου θα συγκρούονται ασυμβίβαστα δόγματα. Και όχι μόνο αυτό, κάθε απάντηση θα οδηγεί σε κρίση ταυτότητας. Ήδη από τις αρχές του περασμένου αιώνα ο Παλαμάς είχε τοποθετήσει το πρόβλημα: «Έλληνες για να ρίχνουν στάχτη στα μάτια του κόσμου. Πραγματικά Ρωμηοί». Από τους Έλληνες το ερώτημα αυτό αν τεθεί εξακολουθεί να έχει, εσφαλμένα, εκσυγχρονιστική έννοια. Από τους Τούρκους ένα τέτοιο ερώτημα έχει τελείως άλλη μορφή, ενώ από τους Δυτικούς δεν είναι δυνατό να τεθεί.

     Για τους Δυτικούς το πολυώνυμο του ελληνικού έθνους είναι άγνωστο και ακατανόητο. Το Βυζάντιο δεν είναι γι’ αυτούς τίποτε πέραν από ένα νεκρό πολιτειακό σχηματισμό. Οι ίδιοι θέλουν τους Έλληνες να ταιριάζουν στη φαντασιακή αντίληψη που δημιούργησαν γι' αυτούς με την Αναγέννηση, τον Κλασικισμό, τον Ρομαντισμό και τον Νεοκλασικισμό, ή τους θέλουν μέσα στο φολκλόρ που οι ίδιοι οι Δυτικοί επιμένουν να τοποθετείται η Ελλάδα. Οι Έλληνες έφτασαν σήμερα να επιθυμούν διακαώς να μοιάσουν όπως τους φαντάζονται οι Δυτικοί, πλην μονίμως αποτυγχάνουν. Οι Δυτικοί πάντα θα απογοητεύονται από τους Έλληνες, όπως αυτοί είναι πραγματικά.

     Για τους Τούρκους, ο πολιτισμικός μας δυναμισμός, που αποτυπώνεται σε ποικιλία ονομάτων, δεν είναι κατανοητός. Αναφέρονται στους Έλληνες του Νέου Ελληνικού Κράτους ως «Ίωνες» («Γιουνάν») και χωριστά στους Ρωμηούς του ευρύτερου Ελληνισμού της Ανατολής ως «Ρουμ». Ο διαχωρισμός αυτός ίσως έχει πολιτικές σκοπιμότητες. Για τους Τούρκους, ο «Ρωμηός» είναι ονομασία που συνδέεται με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, της οποίας θέλουν να είναι συνέχεια. «Ρουμ»  είναι για τους Τούρκους όλοι οι χριστιανοί ορθόδοξοι που κατοικούν στα όρια της σημερινής Τουρκικής Δημοκρατίας, όχι όμως και οι Αρμένιοι. Ο «Ρωμηός» είναι ο ραγιάς τον οποίο οι ίδιοι οι Τούρκοι επέτρεψαν να επιβιώσει και έτσι τους οφείλει κάποια χάρη, ενώ ο «Ίωνας» είναι ο κάτοικος μιας ξένης μικρής δυτικής χώρας.

     Οι Έλληνες της σήμερον καταφεύγουν για τους εαυτούς τους στη φαντασιακή αντίληψη που κατασκεύασαν οι Δυτικοί για το ποιός είναι ο «Έλληνας». Το Βυζάντιο αγνοείται και η σύνδεση του παρόντος με την κλασική αρχαιότητα γίνεται με ένα άλμα. Ωστόσο, για την πραγματικότητα της Ανατολής, τα ονόματα «Ρωμηός» και «Έλληνας» είναι συνώνυμα και η διάκρισή τους μας αποκόπτει από το άμεσο βυζαντινό παρελθόν μας και διασπά την ενότητα της ελληνικής ιστορίας.

     Στην ουσία πρόκειται για το πρόβλημα της κρίσης ταυτότητας που μας τυραννά. Η κρίση ταυτότητας του Νέου Ελληνισμού συνοψίζεται στο ερώτημα αν η Ελλάδα είναι Δύση ή όχι, όπως και στην προφανή αμηχανία για το τί είναι το Βυζάντιο και τί θα κάνουμε με αυτό. Όμως, ο μύθος της Ρωμανίας και της Ρωμηοσύνης, αγνοημένος, ξεχασμένος και απωθημένος στο συλλογικό μας υποσυνείδητο παραδόξως επιβιώνει. Η ονομασία «Έλληνας»  αποτελεί την επανεμφάνιση της αρχαίας και ένδοξης ονομασίας ως επακόλουθο της αναγέννησης της Αρχαίας Ελλάδας μέσα από την δημιουργία του Νέου Ελληνικού κράτους. Πρόκειται για την πραγμάτωση της ρομαντικής φαντασίωσης των Δυτικών Ευρωπαίων για την αναβίωση της Αρχαίας Ελλάδας. Η ονομασία «Ρωμηός» παραμένει ως συνδετικό στοιχείο με την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, το Βυζάντιο, ή Ρωμανία, ή αν θέλετε, με τον Ελληνισμό των Μέσων Χρόνων και στην πραγματικότητα ονοματίζει τους Χριστιανούς αυτούς που κατοικούν στην καθ’ ημάς Ανατολή. Πρόκειται για  παράλληλες ονομασίες που αφορούν διαφορετικές μορφές της ίδιας πραγματικότητας.

     Υπάρχει βέβαια μια σαφής ιδεολογική και μορφολογική διαφοροποίηση των δύο ονομάτων. Ο Ρωμηός μπορεί να γίνει Έλληνας, το αντίστροφο δεν φαίνεται να ισχύει. Μετά την καταστροφή του Ανατολικού Ελληνισμού οι Ρωμηοί άρχισαν να σπανίζουν. Ο Ρωμηός θα παραμένει όμως μια σαφής υπόμνηση του τί θα έπρεπε ή τί θα μπορούσε να ήταν η σημερινή Ελλάδα, όπως και μία αποκάλυψη για το τί πραγματικά είναι.