Κυριακή 12 Οκτωβρίου 2008

Ο αρχαίος κόσμος χωρίς την ελληνική γλώσσα.

Θα αναφερθούμε στον άτλαντα του αρχαίου κόσμου, τον οποίο εξέδωσε το 2000 το Πανεπιστήμιο του Πρίνστον και που ονομάζεται Ατλας του Barrington. Ονομασία που δώθηκε από ένα από τα ιδρύματα που χρηματοδότησε το όλο έργο.


Πρόκειται για μεγάλης κλίμακας και σημασίας συλλογικό έργο, με το οποίο επιχειρείται η χαρτογράφηση του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου, από την Καληδονία και την Ισπανία, μέχρι την Αιθιοπία, τη Βακτρία και την Ινδική υποή­πει­ρο και από τη Γερμανία και τη Σκανδι­ναβία μέχρι τη Μαυριτανία, τη Νουμιδία και την Αραβία. Ο χώρος αυτός εκτείνεται σε 75 σύγχρονα κράτη και η χαρτογράφησή του αφορά χρονολογικά την περίοδο από την αρχαϊκή Ελλάδα μέχρι την ύστερη αρχαιότητα και την τελευταία περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατο­ρίας. Δεν πρόκειται, βέβαια, για ιστορικό άτλαντα, αλλά για γεωγραφική απεικό­νιση με ιστορικές αναφορές. Ο Άτλας Barrington φιλοδοξεί να είναι η πληρέ­στε­ρη μέχρι σήμερα χαρτο­γράφηση του αρχαίου κόσμου. Οι υπάρχον­τες ανάλογοι άτλαντες είναι ο σύγχρονος Tübinger Atlas des Vorderen Orients και η ανατύπωση του Άτλαντα του Heinrich Kiepert, που χρονολογείται από τον 19ο αιώνα.
Ο σκοπός του Άτλαντα Barrington είναι να πραγματοποιήσει μία παρά­σταση του χώρου με τα φυσικά και πολιτικά χαρακτηριστικά του αρχαίου ελληνορωμαϊκού κόσμου με βάση όλα τα τεκμηριωμένα ιστο­ρικά, επιγραφικά και αρχαιολογικά ευρήματα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Το έργο αυτό απευ­θύνεται σε βιβλιοθήκες, πανεπι­στή­μια, ειδικούς μελετητές, αλλά και τη μερίδα του κοινού που ενδια­φέρεται για την αρχαιότητα. Άλλωστε, η τιμή του χάρτη τον καθιστά σχετικά προσιτό στο ευρύ κοινό.
Ο Άτλας Barrington αποτελείται από 102 χάρτες οι οποίοι καταλαμ­βά­νουν 175 σελίδες, συμπληρώνεται με ευρετήριο ονομάτων και συνο­δεύεται από δυο τόμους με σύνολο 1500 σελίδων με σχόλια, πηγές και βιβλιο­γραφία που καλύπτουν σχεδόν κάθε τοπωνύμιο του Άτλαντα, από τα 26000 που περιλαμβάνονται στο ευρετήριο. Τα σχόλια με τις πηγές και τη βιβλιο­γρα­φία δίδονται χωριστά ανά χάρτη και, επιπροσθέτως, δίδονται και σε ηλεκτρο­νική μορφή (σε CD-Rom).
Οι χάρτες έχουν σχεδιαστεί από ένα εντυπωσιακό διεθνές σώμα από 140 περίπου ερευνητές, των οποίων έκαστος έχει καλύψει τον γεω­γραφικό χώρο της ειδίκευσής του. Σημειώνουμε ότι μόνον δύο από το σύνολο των 140 ερευνητών είναι Έλληνες. Οι χάρ­τες σχεδιάστηκαν σε κλίμακα 1:500.000 και 1:1.000.000, με εξαίρεση τις περιοχές των Αθηνών, της Ρώμης και του Βυζαντίου/Κωνσταν­τινούπολης, για τους οποίους ή κλίμακα είναι 1:150.000. Επίσης, λίγοι γενικοί ή περιφερειακοί χάρτες σχεδιάστηκαν σε κλίμακα 1:5.000.000 ή 1:10.000.000. Οι χάρτες είναι γεωφυσικοί και περιλαμβάνουν υψομετρικές καμπύλες. Ο Άτλας Barrington δεν συμπεριλαμβάνει σχέδια πόλεων, κάτι που ίσως είναι απαραίτητο σε ένα έργο τέτοιας πληρότητας και τέτοιας κλίμακας.
Ο Άτλας Barrington πραγματοποιήθηκε από το Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας (Η.Π.Α.), υπό την διεύθυνση του ιστορικού Richard J.A. Talbert, καθηγητή στο ίδιο Πανεπιστήμιο και κόστισε ένα σημαντικό ποσό.
Η εκπόνηση και η εκτύπωση των χαρτών είναι πολύ καλές και αισθη­τικά ικανοποιη­τικές, χωρίς όμως να προσθέτουν τίποτε στη μέχρι σήμερα χαρτογραφία. Η βιβλιογραφία, οι πηγές, οι αναφορές και τα ευρετήρια είναι πολύ καλά και χρηστικά οργανωμένα.

Η πληρότητα των χαρτών του άτλαντα του Barrington είναι μεν εντυπωσιακή, μας αφήνει, όμως, όπως και για τους υπόλοιπους χάρτες, την υπο­ψία ότι κάτι λείπει, ότι κάτι δεν είναι οικείο. Αναφέρουμε μερικά σημεία που κατά τη γνώμη μας δημιουργούν την εντύπωση της ατέλειας:
― Οι μελετητές δεν αναφέρονται σε όλη την πρόσφατη και σύγ­χρονη ελληνική βιβλιογραφία. Ίσως γιατί δεν γνωρίζουν τη Νέα Ελληνι­κή. Στην τεκμηρίωση των χαρτών δεν αναφέρονται ελληνικά περιοδικά ή τοπικές εκδόσεις. Ακόμη και άρθρα δημο­σιευμένα σε διεθνή ιστορικά περιοδικά έχουν παραληφθεί. Αρκετά αρχαία τοπωνύμια δεν αναφέρονται στον χάρτη, όπως π.χ. η Ορεστειάς (ή Ορεστιάς). Αλλά σημειώνουμε και παράλειψη της Κωνσταντινού­πολης ως Νέας Ρώμης, αφού αυτό είναι το επίσημο όνομά της.
― Δεν γίνεται πουθενά αναφορά στις ποικίλες μορφές των ελληνικών τοπωνυμιών (π.χ. μόνον Bisanthe/Rhaidestos ,όχι Βισάνθη/‘Ραιδεστός), ενώ παραλείπονται: η ‘Ρησιστός, η ‘Ροσιστός, το ‘Ραιδεστός, ή μεταγενέστερα, το Ραιδεστό, η Ροντόστος, το Ροντόστο, το Ροντοστό· επίσης μόνον Serreion Teichos/Ganos (όχι Σέρρειον Τείχος/ Γάνος), ενώ παραλείπονται τα: ο Γάν(ν)ος, η Γάν(ν)ος, το Γάν(ν)ος, η Γανίας, η Γανίδα, η Γανιάδα καί η Γανιάς.
― Δεν καταγράφονται ούτε αναφέρονται μνημεία, όπως π.χ. οι τύμβοι της θρακικής υπαίθρου. Τέτοια μνημεία δεν καταγράφονται σε πολλούς χάρτες του Άτλαντα (με χαρακτηριστική περίπτωση τους χάρτες της Αιγύπτου). Ωστόσο, καταγράφεται αριθμός μακεδονικών φρουρίων – οχυρών στην κάτω Ροδόπη / περιοχή Νέστου. Επίσης καταγρά­φονται μακρές οχυρώ­σεις, λατομεία, μεταλλεία, δρόμοι και γέφυρες, ενώ στον χάρτη της Αττικής καταγράφονται και οι ναοί.
― Σε σχέση πάλι με την ελληνική γλώσσα, κακή εντύπωση δημιουργεί το πλήθος των λαθών και οι αβλεψίες, όπου στην βιβλιογραφία ανα­γράφονται ελληνικά. Αυτό, βέβαια, είναι αδικαιολόγητο για ένα τόσο σοβαρό έργο, μεγάλης κλίμακας, για το οποίο επιστρατεύτηκαν άφθονα μέσα.
― Είναι κατά τη γνώμη μας, εμφανής η απουσία της ελληνικής γλώσ­σας και της ελληνικής γραφής από τα τοπωνύμια, αφού όλα αναφέ­ρονται με τη λατινική – αγγλική εκδοχή. Οι ονομασίες, όπως και οι λέξεις, φέρουν σημασιολογική, εννοιολογική και συναισθηματική φόρτι­ση, αλλά και τον τρόπο μέσα από τον οποίο προσεγγίζουμε την ουσία τους. Όταν τα πράγματα ονομάζονται αλλιώς, τα πράγματα αλλοτριώ­νονται. Θα προτιμούσαμε την παρά­θεση των ελλη­νικών ονομάτων στην ελληνική. Αυτό θα είναι ένας Άτλαντας του Ελληνικού Κόσμου.

Η χρήση της ελληνικής γλώσσας αφορά σε ένα γενικότερο μεθοδο­λογικό και φιλο­σοφικό ζήτημα και ίσως εδώ θα είχαμε μία ευκαιρία για να κάνουμε μερικές παρατηρήσεις, που οδηγούν όμως πολύ μακριά.
Η απουσία της ελληνικής γλώσσας και της ελληνικής γραφής σε έναν Άτλαντα του Ελληνικού Κόσμου της αρχαιότητας, αποκαλύπτει, κατά την γνώμη μας, ουσιαστικά προβλήματα τα οποία χαρακτηρίζουν την μακραί­ωνη ελληνική παρουσία.
Θα αναφερθούμε στην πρόσφατη μεταστρουκτουραλιστική / μετα­μοντέρνα αντίληψη, αλλά και στην παλαιότερη αναλυτική φιλοσοφία, οι οποίες υποστηρίζοντας ότι η πραγματικότητα δομείται μέσω της γλώσσας, μας υποχρεώνουν να αντιμετωπίσουμε τις ονομασίες ως φέρου­σες οντολογικό περιεχόμενο και βάρος. Κατά τον Μάρτιν Χάιντεγγερ η γλώσσα ως «οίκος του Είναι» δημιουργεί μία μεταφυσική αντανάκλαση στη σχέση της με τα όντα. Ωστόσο, δύο διαφορετικές γλώσσες, πού πηγάζουν από διαφορετικές πολιτισμικές προϋποθέσεις, δεν είναι απλώς διαφορετικές αλλά ριζικά διάφορες ως προς τη φύση τους και τη μεταφυσική τους σχέση προς τα όντα. Ακόμη, σύμφωνα με την ολιστική άποψη για τη γλώσσα, διαφορετικά γλωσσικά συστήματα δημιουργούν διαφορετικά συστήματα νοηματοδότησης μέσα σε διαφο­ρετικά περιβάλλοντα. Αυτό σημαίνει ένα πολιτισμικό σχετικισμό, όπου διαφορετικές γλώσσες και ονομασίες δομούν διαφορετικές κοσμο­αντιλήψεις.
Η πολιτισμική διαφοροποίηση προς την Δύση και την Ανατολή λοιπόν, ως μόνιμο χαρακτηριστικό του ελληνικού κόσμου και αποτέ­λεσμα της ιδιαιτερότητας των Ελλήνων, σημαίνει και διαφορετική αντί­ληψη των ελληνικών πραγμάτων, όταν αυτά περιγράφονται μέσω μιας ξένης γλώσσας.
Στις διαπιστώσεις αυτές έρχεται να προσθέσει μία ακόμη επιβε­βαίωση ο Άτλας Barrington, ο οποίος συντάχθηκε από πολυεθνικό επιστημονικό επιτελείο και απευθυνόμενος σε διεθνές κοινό μας γεννά την αίσθηση μιας παρουσίασης που δεν μας φαίνεται ακριβής και μοιάζει ξένη προς ό,τι θεωρούμε δικό μας και αντιλαμβανόμαστε ως οικείο.

Δεν υπάρχουν σχόλια: