H διατήρηση της Παλιάς Πόλης της Ξάνθης

Η σημασία του παραδοσιακού οικισμού της Ξάνθης δύσκολα περιγράφεται, όπως συμβαίνει για κάθε πολιτισμικό στοιχείο, του οποίου τη σημασία συναισθανόμαστε, χωρίς να μπορούμε εύκολα να τη διατυπώσουμε λεκτικά. Η σημασία αυτή είναι οικονομική, αισθητική και πολιτιστική, ενώ αφορά απολύτως το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μας. Η οικονομική αξία της Παλιάς Πόλης έχει αποδειχθεί στην πράξη και θα είναι σπουδαιότερη στο μέλλον, αφού ο τουρισμός αποτελεί πλέον, σε διεθνές επίπεδο, την μεγαλύτερη βιομηχανία. Η πόλη της Ξάνθης είναι παλαιότατη, αν και οι μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων δεν έχουν ακόμη επιβεβαιωθεί από την έρευνα και τα ευρήματα. Είναι εμφανές το βυζαντινό υπόβαθρο της πόλης. Η πόλη καθαγιάζεται από τα γύρω βυζαντινά μοναστήρια και στον πολεοδομικό ιστό της διακρίνεται ο βυζαντινός μυστικός συμβολισμός, ο γνωστός από την Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη. Ο χαρακτήρας της πόλης δεν αλλοιώθηκε, παρά τον εκτουρκισμό τμήματος της προς Νότο πεδιάδας μετά τον 14ο αιώνα και τον εξισλαμισμό της προς Βορρά ορεινής περιοχής μετά τον 17ο αιώνα. Στην ίδια την πόλη οι νεοφερμένοι μουσουλμάνοι εγκαθίστανται περιφερειακά. Πρόκειται για μια σχετικώς νεόκτιστη πόλη που ανοικοδομήθηκε, μετά την καταστροφή της από σεισμούς το 1829, με πυρήνα μάλλον τις εκκλησίες της βυζαντινής Ξάνθειας. Η πόλη συγκροτήθηκε χάρη στον πλούτο που προσπορίζει ο καπνός στη ρωμαίικη κοινότητα ως ένα εμπορικό, βιομηχανικό, βιοτεχνικό και οικονομικό κέντρο. Στην Παλιά Πόλη, που κυρίως συγκροτούν οι ρωμαίικοι μαχαλάδες, η μίμηση των βορειοθρακιώτικων προτύπων αναμειγνύεται με λαϊκές κατοικίες, κονάκια κατά την παράδοση της Μακεδονίας και της Ηπείρου, επιβλητικά κτήρια με οθωμανικό ακαδημαϊκό χαρακτήρα και, τέλος, νεοκλασικά κτήρια, τα οποία, όμως, διαθέτουν ανατολίτικα σαχνισιά. Οι έμποροι του καπνού ταξιδεύουν και γνωρίζουν τη Δυτική Ευρώπη. Ο θαυμασμός τους για τη μεγάλη αστική παράδοση των Δυτικών αποτυπώνεται στον παράδοξο εκλεκτικιστικό χαρακτήρα και την διάθεση μίμησης που χαρακτηρίζει το ύφος των μεγάρων και των εργοστασίων που ανεγείρουν. Το δομημένο περιβάλλον θυμίζει έτσι την ιταλική αναγέννηση, τον γερμανικό ακαδημαϊκό ρομαντισμό αλλά και τον νεοκλασικισμό του ελληνικού κράτους. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα αρχιτεκτονικό υβρίδιο ιδιαίτερης αισθητικής σημασίας. Όμως ο παραδοσιακός οικισμός της Παλιάς Ξάνθης δεν είναι μόνο ο μεγαλύτερος και καλύτερα διατηρούμενος παρόμοιος οικισμός στη Βόρεια Ελλάδα. Δεν είναι μόνο ένα αισθητικό περιβάλλον. Η Παλιά Ξάνθη είναι και πλήρες δομημένο παράδειγμα της κοινοτικής οργάνωσης του Νέου Ελληνισμού μετά την αναγέννησή του. Δομημένο παράδειγμα, μοναδικό στον ελλαδικό χώρο. Ο 19ος αιώνας αποτελεί μια εποχή ανόδου και ακμής της Θράκης ειδικότερα και του Ελληνισμού γενικότερα. Είναι μια εποχή, κατά την οποία αναδύονται και πάλι οι μακραίωνες παραδόσεις των Ελλήνων, ώστε οι ίδιοι να βοηθούνται να κατανοούν Δύση και Ανατολή με τρόπο που τους επιτρέπει να διαφυλάττουν τις ιδιαιτερότητές τους. Οι Έλληνες της καθ' ημάς Ανατολής επιτυγχάνουν μορφές αστικού εκσυγχρονισμού χωρίς να χάσουν τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά τους. Αυτά συνεχίζουν να στηρίζονται στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία, τον κοινοτισμό, την παιδεία, το εμπόριο και την οικονομία. Αυτό είναι ιδιαιτέρως σημαντικό και εξόχως επίκαιρο. Μετά τη φοβερή, ασύλληπτης έκτασης, Μικρασιατική Καταστροφή και τη δραματική εγκατάλειψη της Ανατολικής Θράκης η πόλη γίνεται, και συνεχίζει να είναι, ένα καταφύγιο προσφύγων. Όσον αφορά στην παρούσα κατάσταση των πραγμάτων, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι με την κυριαρχία του μοντερνισμού, την επικράτηση διεθνοποιημένων συρμών και την οικονομική απογείωση της χώρας κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, πραγματοποιείται μια καθολική ανοικοδόμηση των ελληνικών οικισμών και πόλεων. Το δομημένο περιβάλλον της πατρίδας μας, το οποίο διέθετε υψηλή αισθητική, χαρακτηριστική ταυτότητα, ιδιαίτερη ατομικότητα και μοναδική λειτουργικότητα, υφίσταται ριζικές μεταβολές. Το ελληνικό περιβάλλον αποτελεί πλέον προϊόν μιας άκρατης εμπορευματοποίησης του χώρου, η οποία γίνεται απόλυτη αξία. Το νέο δομημένο περιβάλλον των ελληνικών οικισμών και πόλεων θα επηρεάσει τον ψυχισμό και τον τρόπο ζωής των Ελλήνων για τα επόμενα χρόνια. Όσον αφορά στην ιδιαιτερότητα, είναι αναγκαίο να κατανοήσουμε ότι η τοπικότητα –ο χαρακτήρας και η ιδιαίτερη σημασία κάποιου συγκεκριμένου τόπου–, είναι ένας βασικός συντελεστής της ταυτότητας και της αυτογνωσίας. Σήμερα κυριαρχεί ένας συρμός και μια τάση για εξαφάνιση των τοπικών χαρακτηριστικών, εξομοίωσης και πίεσης στους πολιτισμούς, οι οποίοι δεν συμβιβάζονται με ό,τι επιβάλλεται από την παγκόσμια τάξη και τον λεγόμενο παγκόσμιο πολιτισμό. Το τοπικό θεωρείται κατώτερο από το διεθνές και το παλαιό, υποδεέστερο από το καινούργιο. Ο λαϊκός πολιτισμός υποκαθίσταται από τη διεθνοποιημένη βιομηχανία του πολιτισμού. Οι εθνικοί πολιτισμοί υφίστανται πρωτοφανείς πιέσεις. Οι ιδιαιτερότητες θεωρούνται τροχοπέδη και οπισθοδρόμηση. Ενδεικτικό των δυσχερειών του παρόντος είναι το ότι η ελληνική ιδιομορφία, της ταύτισης της εθνικής και της πολιτισμικής ταυτότητας και της συνάρτησής τους με το θρησκευτικό συναίσθημα, βρίσκεται σήμερα στο στόχαστρο. Η Παλιά Πόλη της Ξάνθης είναι ένα περιβάλλον όπου υφίσταται μία χαρακτηριστική τοπικότητα. Τέλος, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Πόλης της Ξάνθης αποτελεί η ιστορική παρουσία διαφορετικών εθνοτικών ομάδων. Η επιτυχής και αρμονική συμβίωση των ομάδων αυτών, πάντα σε σύγκριση με τη διεθνή πραγματικότητα, αποτελεί ένα επίτευγμα της ελληνικής κοινωνίας, το οποίο όμως παραμένει άγνωστο και δεν προβάλλεται. Το ζήτημα αυτό θίγεται εδώ γιατί αφορά τη συγκρότηση της πόλης, και τη λειτουργία του δημόσιου χώρου. Η προστασία της Παλιάς Πόλης της Ξάνθης επιβάλλεται επομένως από λόγους οικονομικούς, εθνικούς, ιστορικούς, ιδεολογικούς και πολιτισμικούς, αλλά και από λόγους που στηρίζουν την ιδιαιτερότητα, την αυτογνωσία και την ταυτότητα.