Ιστορικά και ιδεολογικά πλαίσια για την πόλη της Ξάνθης.
Ευχαριστώ το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης για την εκδήλωση που με τιμά. Ευχαριστώ τον λαμπρό νέο ιστορικό καθηγητή Φωκίωνα Κοτζαγεώργη για τα καλά του λόγια.
Θα μπορούσα να πω ότι όσα εγώ έγραψα δεν είναι παρά σχόλια σε αυτό που κατόρθωσε ο Κωνσταντίνος Θανόπουλος το 1976.
Πέραν τούτου θα φανεί ίσως παράξενο αν σας πω ότι τα πέντε βιβλία που έχω γράψει για την Ξάνθη δεν στοχεύουν στην τοπική ιστορία. Εκείνο που με απασχολεί είναι γενικές αρχές που μεταφέρουν και διατηρούν σημασίες. Και οι σημασίες αυτές είναι συγκεκριμένες.
Η διατήρηση της Παλιάς Πόλης της Ξάνθης, λοιπόν, δεν αποτελεί για μένα ένα γεγονός με στενό τοπικό ενδιαφέρον, αλλά έχει βαρύτητα γενικότερη. Θα προσπαθήσω με απλά λόγια να εξηγήσω τι εννοώ.
Πρώτα-πρώτα, στη χωροταξική διάταξη της Ξάνθης διακρίνονται ακόμη οι βυζαντινές μυστικές αντιλήψεις για καθαγίαση του χώρου. Έπειτα, η πόλη, όπως διατηρείται, αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα οικισμού της καθ’ ημάς Ανατολής. Αλλά είναι και το πληρέστερα διατηρούμενο στον ελλαδικό χώρο δομημένο παράδειγμα της κοινοτικής οργάνωσης του νεότερου Ελληνισμού κατά την ύστερη Τουρκοκρατία. Κτίτορας της Ξάνθης είναι η ρωμαίικη κοινότητα με την καθοδήγηση της τοπικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Οι πόροι για την ανέγερση της πόλης προέρχονται από την εμπορική και οικονομική δραστηριότητα της κοινότητας. Η εκ βάθρων ανέγερσή της κατεστραμμένης από σεισμούς πόλης γίνεται από μπουλούκια οικοδόμων. Αυτοί μεταφέρουν τον λαϊκό πολιτισμό του αναγεννημένου Νέου Ελληνισμού στην Ξάνθη. Μεγάλη είναι η κινητικότητα των πληθυσμών της πόλης, η οποία αποτελεί ένα καταφύγιο φυγάδων και προσφύγων. Στη διατηρούμενη Παλιά Πόλη της Ξάνθης απαντώνται στοιχεία της λαϊκής, της "αρχοντικής" και της εκκλησιαστικής ελληνικής αρχιτεκτονικής. Τα παραδοσιακά στοιχεία συνυπάρχουν με στοιχεία της κεντροευρωπαϊκής μπελ επόκ, της εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής των αστικών κέντρων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και του νεοκλασσικισμού του Νέου Ελληνικού Κράτους. Η Παλιά Πόλη είναι ένα αρχιτεκτονικό υβρίδιο, καθρέπτης της εξωστρέφειας του Ελληνισμού και του κοσμοπολιτισμού των Ρωμηών της καθ’ ημάς Ανατολής, αλλά και τόπος αρμονικής συμβίωσης πληθυσμών με διαφορετικές πολιτισμικές καταβολές.
Έχουμε, δηλαδή, εδώ την ζώσα και ορατή παρουσία όσων συνιστούν την εθνική και πολιτισμική μας ιδιοπροσωπία: Βυζάντιο, Νέος Ελληνισμός, καθ’ ημάς Ανατολή, Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία, Κοινότητες των Ρωμηών κατά την Τουρκοκρατία, Μικρασιατική Καταστροφή.
Όμως οι σημασίες που μεταφέρει η Παλιά Πόλη της Ξάνθης δεν αφορούν μόνο το ιστορικό περιβάλλον, αλλά απλώνονται και στη σύγχρονη προβληματική, όπως συνειδητά ή ασυνείδητα τη βιώνουμε.
Διαστημικοί δορυφόροι, ερτζιανά κύματα, ψηφιακή καλωδίωση, συστήματα πληροφόρησης υφαίνουν σήμερα ένα παγκόσμιο πλέγμα που απομακρύνει το εμπειρικό, το γνώριμο και το οικείο. Το παγκόσμιο αντικαθιστά το τοπικό. Το πρόσκαιρο καταργεί το ιστορικό. Ο τόπος φαίνεται να χάνει τη δύναμη του να αποκαλύπτει σημασίες. Η οικείωση είναι πια δύσκολη και γίνεται συνεχώς πιο σπάνια. Ο τόπος αποκτά πλέον χαρακτήρα διαδικαστικό κενό από σημασίες. Γίνεται χώρος που δεν είναι μόνιμος, που χρησιμεύει μόνο για να μας μεταφέρει εκεί που είναι ανάγκη να πάμε. Ο τόπος γίνεται μη τόπος. Ουσιαστική είναι η διαπίστωση ενός μεγάλου σύγχρονου διανοητή ότι «η έλλειψη πατρίδας είναι σήμερα ένα παγκόσμιο πεπρωμένο». Η διαπίστωση αυτή δεν είναι ιδεολογική και έχει την εξήγησή της, πάντα κατά τον ίδιο διανοητή, στην αποχώρηση του ιστορικού στοιχείου μέσα από το Είναι. Ο κόσμος βρίσκεται σήμερα μέσα σε ένα «διαρκές παρόν». Στα καθ’ ημάς, υπάρχει επί πλέον η πραγματικότητα του αστικού εφιάλτη, που είναι το αντίθετο αυτού που κατά παράδοση ονομάζουμε πόλη, δηλαδή του οικισμού που ξεχωρίζει και ανυψώνεται γιατί διαθέτει μια χαρακτηριστική ψυχή.
Μετά το 1922, με την καταστροφή του ευρύτερου Ελληνισμού, η Ελλάδα περιορίζεται όλο και περισσότερο σε μια χώρα των συνόρων. Τα σύνορά μας δεν βρίσκονται πια μόνο στον Έβρο, το Αιγαίο ή την Κύπρο, αλλά και παντού εκεί όπου φθάνει η παιδεία μας, η αίσθηση του τόπου και η συνείδηση της ταυτότητας. Τα σύνορα παύουν να είναι γραμμικά και απλώνονται και διακλαδώνονται παντού στον εμπειρικό και στον νοητικό χώρο. Φαίνεται πια καθαρά ότι είναι απολύτως αναγκαίο να επασυνδεθούμε σταθερά με αυτό που μας καθορίζει.
Ιδού λοιπόν σήμερα εδώ μία πόλη σύνορο που στέκεται ως τόπος, απ’ όπου μπορούμε να πλησιάσουμε αυτό που μας φαίνεται μακρινό, να συνδέσουμε το πρόσκαιρο με το διαρκές και να αντικαταστήσουμε το άξενο με το οικείο.
Δευτέρα 31 Μαΐου 2010
Ομιλία μετά την βράβευση του Δ. Μαυρίδη από την Νομαρχία Ξάνθης 30.1.2010
Ευχαριστώ τη Νομαρχία Ξάνθης για την τιμητική βράβευση της συγγραφικής μου δραστηριότητας. Ιδιαίτερα σας ευχαριστώ κύριε Νομάρχα, γιατί η επιβράβευση αυτή δικαιώνει τη μακρόχρονη ενασχόλησή μου με θέματα τοπικότητας και ταυτότητας. Ζητήματα που συχνά θεωρούνται αναχρονισμοί και άκριτα παραμερίζονται.
Από το προσφυγικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο μεγάλωσα, κληρονόμησα την πποίθηση ότι η βίαιη απομάκρυνσή μας από τον ιστορικό μας χώρο, μας υποχρέωσε να πορευτούμε στερούμενοι μίας καθοριστικής για μας διάστασης. Η πεποίθηση αυτή με βοήθησε αργότερα να κατανοήσω τα προβλήματα που συνδέονται με την αμηχανία για τον πολιτισμό μας, τη λήθη και την απομάκρυνση από τις παραδόσεις μας, την προσκόλλησή μας σε πρότυπα που δεν είναι δικά μας, την ασάφεια και την απορία για το τι είμαστε και που ανήκουμε, όπως και την υστέρησή μας σε επιτυχείς θεσμούς και συνεπείς συμπεριφορές.
Τα προβλήματα αυτά με οδήγησαν στη διαπίστωση ότι το ζητούμενο δεν είναι μόνο η ανάπτυξη, η ευημερία και εν τέλει η επιβίωση της χώρας μας και του λαού μας, αλλά και η γνώση, που αποτελεί την προϋπόθεσή τους.
Κατά τη δεκαετία του 1970 το περιφερειακό τότε, αλλά οικείο σε μένα περιβάλλον της Ξάνθης, μου έδωσε την αντίληψη της ελληνικότητας που υποπτευόμουν, αλλά αγνοούσα και είχα μάθει να περιφρονώ. Άρχισα να κατανοώ τη σημασία του βυζαντινού μας παρελθόντος, τη βαρύτητα αυτού που ονομάζουμε καθ΄ ημάς Ανατολή, τη σπουδαιότητα της αναγέννησης του Νέου Ελληνισμού, αλλά και την ελληνική ιδιομορφία της ταύτισης της εθνικής και της πολιτισμικής ταυτότητας και της συνάρτησής τους με την ορθόδοξη πίστη. Αυτά είναι πράγματα της εμπειρίας, πνευματικά στην ουσία τους, που μεταφέρονται σε ζώσα ιστορική μορφή και καθημερινή πρακτική.
Την ίδια εποχή ελήφθη και η πρωτοποριακή απόφαση για την ανακήρυξη της Παλιάς Ξάνθης ως προστατευόμενου οικισμού. Πρωτοστάτησε ο τότε Νομάρχης Ξάνθης Κωνσταντίνος Θανόπουλος.
Αργότερα, στα πέντε βιβλία που έγραψα για την Ξάνθη, επικέντρωσα τις αναλύσεις μου στις σημασίες και τις αντιλήψεις που μεταφέρονται χάρη στη διατήρηση της πόλης. Αναφέρομαι στην καθαγίαση του χώρου κατά τη βυζαντινή εποχή, στον ρόλο της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας κατά την Τουρκοκρατία, στις πραγματικότητες των Ρωμηών στην καθ΄ ημάς Ανατολή, στην αναγέννηση του Νέου Ελληνισμού και στην κοινοτική συγκρότηση των Ρωμηών κατά την Τουρκοκρατία. Υποστήριξα έτσι την αντίληψη ότι η Παλιά Ξάνθη είναι δημιούργημα του ελληνικού κοινοτισμού, όπως και το καλύτερα διατηρούμενο δομημένο δείγμα της κοινοτικής οργάνωσης του Νέου Ελληνισμού στον ελλαδικό χώρο. Στόχος μου ήταν η ανάδειξη του ιστορικού βάθους και του πολιτισμικού πλούτου, που η πόλη της Ξάνθης έχει την τύχη να διατηρεί και να διαφυλάσσει.
Ορισμένα από τα βιβλία μου, έχουν γραφεί με την ευκαιρία των εκθέσεων, με τις οποίες η Ιερά Μητρόπολις Ξάνθης και Περιθεωρίου συμμετέχει στις Γιορτές της Παλιάς Ξάνθης. Άλλα, εκδίδονται από τον Δήμο Ξάνθης, με σκοπό την προβολή της πόλης. Η περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης στηρίζει τις εκδόσεις αυτές. Αυτό με ικανοποιεί, γιατί το ερμηνεύω ως αποτέλεσμα συλλογικής συναίνεσης και αποδοχής. Πράγμα που αξιολογώ ιδιαίτερα, γιατί πιστεύω ότι χωρίς τη συλλογικότητα η κοινωνική πραγματικότητα προκύπτει μόνο προσθετικά, ως άθροισμα ατομικών ιδιοτήτων και όχι ως ενιαία παράδοση και ζωντανός πολιτισμός. Αυτή την ενιαία παράδοση και τον ζωντανό πολιτισμό είναι αναγκαίο να παρουσιάσουμε και να αναδείξουμε.
Σεβασμιότατε,
Κύριε Νομάρχα,
Κύριε Δήμαρχε
Κυρίες και κύριοι,
σας ευχαριστώ
Από το προσφυγικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο μεγάλωσα, κληρονόμησα την πποίθηση ότι η βίαιη απομάκρυνσή μας από τον ιστορικό μας χώρο, μας υποχρέωσε να πορευτούμε στερούμενοι μίας καθοριστικής για μας διάστασης. Η πεποίθηση αυτή με βοήθησε αργότερα να κατανοήσω τα προβλήματα που συνδέονται με την αμηχανία για τον πολιτισμό μας, τη λήθη και την απομάκρυνση από τις παραδόσεις μας, την προσκόλλησή μας σε πρότυπα που δεν είναι δικά μας, την ασάφεια και την απορία για το τι είμαστε και που ανήκουμε, όπως και την υστέρησή μας σε επιτυχείς θεσμούς και συνεπείς συμπεριφορές.
Τα προβλήματα αυτά με οδήγησαν στη διαπίστωση ότι το ζητούμενο δεν είναι μόνο η ανάπτυξη, η ευημερία και εν τέλει η επιβίωση της χώρας μας και του λαού μας, αλλά και η γνώση, που αποτελεί την προϋπόθεσή τους.
Κατά τη δεκαετία του 1970 το περιφερειακό τότε, αλλά οικείο σε μένα περιβάλλον της Ξάνθης, μου έδωσε την αντίληψη της ελληνικότητας που υποπτευόμουν, αλλά αγνοούσα και είχα μάθει να περιφρονώ. Άρχισα να κατανοώ τη σημασία του βυζαντινού μας παρελθόντος, τη βαρύτητα αυτού που ονομάζουμε καθ΄ ημάς Ανατολή, τη σπουδαιότητα της αναγέννησης του Νέου Ελληνισμού, αλλά και την ελληνική ιδιομορφία της ταύτισης της εθνικής και της πολιτισμικής ταυτότητας και της συνάρτησής τους με την ορθόδοξη πίστη. Αυτά είναι πράγματα της εμπειρίας, πνευματικά στην ουσία τους, που μεταφέρονται σε ζώσα ιστορική μορφή και καθημερινή πρακτική.
Την ίδια εποχή ελήφθη και η πρωτοποριακή απόφαση για την ανακήρυξη της Παλιάς Ξάνθης ως προστατευόμενου οικισμού. Πρωτοστάτησε ο τότε Νομάρχης Ξάνθης Κωνσταντίνος Θανόπουλος.
Αργότερα, στα πέντε βιβλία που έγραψα για την Ξάνθη, επικέντρωσα τις αναλύσεις μου στις σημασίες και τις αντιλήψεις που μεταφέρονται χάρη στη διατήρηση της πόλης. Αναφέρομαι στην καθαγίαση του χώρου κατά τη βυζαντινή εποχή, στον ρόλο της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας κατά την Τουρκοκρατία, στις πραγματικότητες των Ρωμηών στην καθ΄ ημάς Ανατολή, στην αναγέννηση του Νέου Ελληνισμού και στην κοινοτική συγκρότηση των Ρωμηών κατά την Τουρκοκρατία. Υποστήριξα έτσι την αντίληψη ότι η Παλιά Ξάνθη είναι δημιούργημα του ελληνικού κοινοτισμού, όπως και το καλύτερα διατηρούμενο δομημένο δείγμα της κοινοτικής οργάνωσης του Νέου Ελληνισμού στον ελλαδικό χώρο. Στόχος μου ήταν η ανάδειξη του ιστορικού βάθους και του πολιτισμικού πλούτου, που η πόλη της Ξάνθης έχει την τύχη να διατηρεί και να διαφυλάσσει.
Ορισμένα από τα βιβλία μου, έχουν γραφεί με την ευκαιρία των εκθέσεων, με τις οποίες η Ιερά Μητρόπολις Ξάνθης και Περιθεωρίου συμμετέχει στις Γιορτές της Παλιάς Ξάνθης. Άλλα, εκδίδονται από τον Δήμο Ξάνθης, με σκοπό την προβολή της πόλης. Η περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης στηρίζει τις εκδόσεις αυτές. Αυτό με ικανοποιεί, γιατί το ερμηνεύω ως αποτέλεσμα συλλογικής συναίνεσης και αποδοχής. Πράγμα που αξιολογώ ιδιαίτερα, γιατί πιστεύω ότι χωρίς τη συλλογικότητα η κοινωνική πραγματικότητα προκύπτει μόνο προσθετικά, ως άθροισμα ατομικών ιδιοτήτων και όχι ως ενιαία παράδοση και ζωντανός πολιτισμός. Αυτή την ενιαία παράδοση και τον ζωντανό πολιτισμό είναι αναγκαίο να παρουσιάσουμε και να αναδείξουμε.
Σεβασμιότατε,
Κύριε Νομάρχα,
Κύριε Δήμαρχε
Κυρίες και κύριοι,
σας ευχαριστώ
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)
