Θέλω νά ζητήσω συγγνώμη γιατί γράφω τό κείμενο αὐτό σέ πρῶτο πρόσωπο. Αὐτό γίνεται γιατί αἰσθάνομαι ὅτι τό θέμα πού δημιουργήθηκε στήν Ξάνθη μέ τήν παράσταση θεατρικοῦ ἔργου μέ ἀγγίζει καί προσωπικά. Τό ἔργο αὐτό, σύμφωνα μέ τούς δύο συγγραφεῖς του, καταγγέλλει τή διαφθορά καί τήν ὑποκρισία πού οἱ ἴδιοι διατείνονται ὅτι ἐπικρατεῖ στά ἑλληνικά μοναστήρια. Φαίνεται ὅτι τό κοινό ἀνταποκρίθηκε θετικά καί οἱ παραστάσεις τοῦ ἔργου αὐτοῦ μεταφέρθηκαν καί ἀνά τήν ἑλληνική ἐπαρχία κατά τή διάρκεια τοῦ καλοκαιριοῦ. Ἡ παράσταση τῆς Ξάνθης δόθηκε τόν Αὔγουστο στά πλαίσια τῶν «Γιορτῶν τῆς Παλιᾶς Πόλης» στόν ὑπαίθριο θεατρικό χῶρο, λίγα μέτρα κάτω ἀπό τά μοναστήρια τῆς Ξάνθης.
Ἀπό τά παιδικά μου χρόνια εἶχα τήν πεποίθηση ὅτι τά τρία μοναστήρια, πού παραδόξως φαίνεται σάν νά αἰωροῦνται πάνω ἀπό τήν πόλη, ἀποτελοῦσαν προστάτες τῆς πόλης καί κάποιο τρόπο πῦλες προσέγγισης πρός τό Ἐπέκεινα. Ἀργότερα, μελετῶντας τήν ἱστορία καί τή λαογραφία τῆς πόλης, διαπίστωσα ὅτι τά μοναστήρια τῆς Ξάνθης ἐντάσσονταν, ἀπό τή σύστασή τους κατά τή βυζαντινή ἐποχή, σέ ἕνα πλούσιο συμβολικό σύστημα. Κέντρο καί πηγή τοῦ συστήματος αὐτοῦ ἀποτελοῦν οἱ θρησκευτικές ἀντιλήψεις. Πρόκειται γιά τόν ἱερό χῶρο καί γιά τή συμβολική μικρογραφία τοῦ σύμπαντος, ὥστε νά ἐξορκίζεται τό δαιμονικό καί τό κακό καί νά ἐξασφαλίζεται ἱερή προστασία. Πρόκειται, μέ ἄλλα λόγια, γιά μορφή καθαγίασης τοῦ χώρου καί τοπόσημα, πού παραμένουν ἀκλόνητα μέσα στίς θύελλες τῆς ἱστορίας. Οἱ διαπιστώσεις μου αὐτές ἀποτέλεσαν τή βάση γιά τή συγγραφή ἑνός βιβλίου καί τή συγκρότηση μιᾶς φωτογραφικῆς ἔκθεσης, πού παρουσιάσθηκε κατά τίς «Γιορτές τῆς Παλιᾶς Πόλης» τό 2007.
Ἡ ἀντίληψη γιά τόν καθαγιασμένο χῶρο μέ ὁδήγησε στό νά κατανοήσω τί σημαίνουν οἱ ἀγγελικές πολιτεῖες τῶν μοναστηριῶν καί τί προσφέρει ἡ ἄσκηση καί ὁ ἀγώνας τῶν μοναχῶν. Ὁπωσδήποτε, οἱ ἀγγελικές πολιτεῖες ἀντανακλοῦν καί τά ἀνθρώπινα πράγματα καί εἶναι γεμάτες καί αὐτές ἀπό ἀτέλειες καί ἀπό ἀποτυχίες.
Γι΄ αὐτό καί πολύ ἐνοχλήθηκα ὅταν διάβασα καί πληροφορήθηκα τά καθέκαστα, τά σχετικά μέ τή θεατρική παράσταση καί τίς ἀντιδράσεις πού προξένησε. Διαβάζοντας μάλιστα τίς αἰτιάσεις τῶν συγγραφέων περί ἐλευθερίας τῆς καλλιτεχνικῆς ἔκφρασης καί τά περί ἡθικῆς δικαίωσης τῆς σάτιρας, πού δέν γνωρίζει ὅρια, ἔψαξα νά βρῶ καί νά διαβάσω τό κείμενο τοῦ ἐπίμαχου θεατρικοῦ ἔργου. Αὐτά πού βρῆκα μέ ἀπογοήτευσαν καί μέ τρόμαξαν: Δέν πρόκειται γιά διαλεκτική ἀναπαράσταση ἑνός ἐσωτερικοῦ ἀγώνα, παρά γιά εὐκαιρία παράθεσης εἰκόνων καί κραυγῶν πού συνήθως εἶναι βωμολοχίες. Οἱ διάλογοι εἶναι γεμάτοι λαϊκισμό καί θέλουν νά ἐντυπωσιάσουν. Ἡ σημειολογία τῆς φωτογραφίας-μόττο πού δημοσιεύεται στίς ἀνταποκρίσεις γιά τή θεατρική παράσταση εἶναι βέβηλη καί ὑβριστική. Καθόλου δέν παριστάνεται τό ἱερό καί δέν ὑπάρχει διάκριση του ἀπό τό χυδαῖο. Τό κείμενο καί ἡ πλοκή εἶναι εὐτελή καί γεμᾶτα προσπάθεια νά ἀρέσουν καί νά ἱκανοποιοῦν μία τάση τοῦ κοινοῦ νά ἐκδηλώνει ἕνα συγκεκριμένο εἶδος χαιρέκακης μοχθηρίας.
Μετά τήν Ἀναγέννηση ὁ δυτικός κόσμος ἀρνεῖται τή συστηματική ὀργάνωση τοῦ χώρου μέ μία συνεχή διαδικασία ἀποϊεροποίησης. Τό θεατρικό αὐτό ἔργο ἐντάσσεται στήν παράδοση αὐτή.
Θά ἦταν ἐνδιαφέρον νά μάθουμε τά κριτήρια μέ βάση τά ὁποῖα ἐπελέγη ἡ παράσταση αὐτή. Κατά τήν ἀσήμαντη γνώμη μου καί στό μέτρο πού γνωρίζω τό θεατρικό ἔργο πού παρουσιάσθηκε στήν Ξάνθη εἶναι προϊόν αὐτοῦ πού ὀνομάζουμε «βιομηχανία τοῦ πολιτισμοῦ». Ἡ «βιομηχανία τοῦ πολιτισμοῦ» ἀποτελεῖ κυρίως ὑποπροϊόν τοῦ σύγχρονου παγκόσμιου πολιτισμοῦ, ὁ ὁποῖος κυριαρχεῖ μέσα ἀπό τά μέσα τῆς μαζικῆς ἐνημέρωσης, ἀγνοώντας καί παραμερίζοντας τίς ἐθνικές καί τοπικές ἰδιαιτερότητες. Ἡ «βιομηχανία τοῦ πολιτισμοῦ» φροντίζει ὥστε νά τροφοδοτεῖ ὅλες τίς προτιμήσεις, ὥστε κανείς νά μήν μπορεῖ νά ἀποφύγει τήν κυριαρχία τῆς ἀγορᾶς. Ἔτσι ἡ τέχνη, πού κατά τόν Κάντ εἶναι «μία σκοπιμότητα χωρίς σκοπό», ἐξελίσσεται σέ «μία σκοπιμότητα» πού ἐξυπηρετεῖ τίς σκοπιμότητες τῆς ἀγορᾶς. Ἡ προσέλευση θεατῶν καί τά ταμεῖα εἶναι λοιπόν ἡ ὁμολογημένη σκοπιμότητα τῶν συγγραφέων τοῦ ἔργου, οἱ ὁποῖοι αὐτάρεσκα δέν κουράζονται νά ἀναφέρονται στήν εἰσπρακτική ἐπιτυχία τους. Παραβλέπουν τό γεγονός ὅτι μία καλλιτεχνική ἤ ἠθική ἀξία δέν μπορεῖ νά μετρηθεῖ μέ τό μέγεθος τῆς ἐμπορικῆς ἐπιτυχίας ἤ ἀποτυχίας της.
Εἶναι ἡ εἰσπρακτική ἐπιτυχία τόσο σημαντική, ὥστε νά προσβάλλεται βέβηλα καί νά ἀγνοεῖται ἡ ἀξιακή συγκρότηση μεγάλου τμήματος τοῦ κοινοῦ; Μέ τήν εὐκαιρία αὐτή καί σέ συνάρτηση μέ τήν οἰκονομική κρίση, καλό θά ἦταν οἱ ἁρμόδιοι νά ἐπανεξετάσουν τή σύσταση τοῦ προγράμματος τῶν «Γιορτῶν τῆς Παλιᾶς Πόλης», ὥστε νά τό ἐμπλουτίσουν μέ δημιουργίες τῆς λόγιας καί τῆς λαϊκῆς μας παράδοσης. Αὐτός βέβαια εἶναι δύσκολος δρόμος. Ὅμως, τά προϊόντα τοῦ συρμοῦ καί ἡ διεθνιστική αἰσθητική τῆς τηλεόρασης μπορεῖ νά ἀρέσουν στό κοινό, ἀλλά ἴσως δέν ἀποτελοῦν τή σωστή ψυχαγωγική καί παιδαγωγική ἐπιλογή. Αὐτή, πού ἐπιβάλλουν ὁ τόπος καί οἱ καιροί.
Ὁ Μητροπολίτης Ξάνθης ἔχει ἀπόλυτο δίκιο ἀναφερόμενος στήν ἰδιαιτερότητα τῆς ἀκριτικῆς αὐτῆς πόλης. Γνωρίζει πολύ καλά ὅτι ἡ ἐλευθερία βασίζεται πάνω στήν πολιτισμική ἀκεραιότητα, ἐνῶ ἡ ὑποδούλωση ξεκινᾶ ἀπό τήν πολιτισμική παρακμή.
Ὁπωσδήποτε, οἱ συγγραφεῖς τοῦ ἔργου θά πρέπει νά ἀντιληφθοῦν ὅτι ἡ μετωπική σύγκρουση δέν εἶναι ὁ καλύτερος τρόπος γιά τήν ἄσκηση τῆς καλλιτεχνικῆς ἔκφρασης, ἀλλά καί ὅτι ἡ ἐλευθερία τῆς τέχνης δέν σημαίνει ἔλλειμμα συνεννόησης καί κατανόησης τοῦ ἄλλου. Προϋπόθεση τῆς τέχνης εἶναι ἡ κοινωνική συμπεριφορά καί ὁ σεβασμός, ἀξίες, πού γιά τούς συγγραφεῖς τοῦ ἔργου φοβᾶμαι ὅτι τοποθετοῦνται πολύ πιό κάτω ἀπό τήν ἐπιτυχία τῶν ταμείων.
